مقدمه
انار (Punica granatum) میوه ای گرمسیری تا نیمه گرمسیری است و بعضی از ارقام آن در نواحی ساحلی و مرطوب به صورت همیشه سبز می باشد، ولی در نواحی خشک با زمستان های سخت بصورت خزان کننده است. اکثر محققین نوشته اند که انار بومی ایران است و به تدریج در مناطق آسیای مرکزی تا هیمالیا، خاورمیانه، آسیای صغیر و حوزه مدیترانه گسترش یافته است. کشت و پرورش انار از زمان های باستان در ایران متداول بوده است و ایران از نظر تنوع، کیفیت، سطح زیرکشت، تولید و صادرات انار مقام اول دنیا را به خود اختصاص داده است.
ازجمله عوامل موثر در ایجاد خسارت و کاهش محصول در باغات انار کشور می توان به بیماری ها و ناهنجاری های مختلف اشاره کرد که ممکن است توسط عوامل زنده مانند قارچ ها و نماتدها و یاعوامل غیرزنده مانند عوامل محیطی ایجاد شوند. برخی از این بیماری ها مانند بیماری ریشه گره ای، پوسیدگی طوقه و پوسیدگی آرمیلاریایی در ریشه و طوقه انار ایجاد خسارت نموده و موجب ضعف، زردی و خشکیدگی درخت می گردد. بیماری ترشیدگی و پوسیدگی میوه انار و ناهنجاری ترکیدگی میوه انار موجب خسارت به میوه و از بین رفتن محصول می گردد.
تقویت درختان در برابر عوامل بیماری زا و تنش های محیطی
تقویت درختان از طریق تغذیه اصولی می تواند سبب افزایش مقاومت درختان در برابر آفات، عوامل بیماری زا، تنش ها و عوامل نامساعد محیطی گردد.
همچنین ترکیباتی تحت عنوان کود سم، مانند فسفیت پتاسیم (پیکاسول جنوبگان)، سیلیکات پتاسیم ( سیلیکاسول جنوبگان) و فسفیت پتاسیم همراه مس (پیکاسول مس جنوبگان) علاوه بر تامین مواد غذایی مورد نیاز درختان، سبب افزایش مقاومت گیاهان در برابر عوامل بیماری زا می گردد.
فسفیت با داشتن یک اکسیژن کمتر نسبت به فسفات دارای خواص قارچ کشی است که می تواند در کنترل عوامل بیمازی زا که در ادامه ذکر می گردند نقش موثری ایفا کند.
معرفی بیماری های مهم انار
نماتد ریشه گره ای
عامل این بیماری، گونه های نماتد مولد گره Meloidogyne spp (نماتد غده ریشه) است.
نماتدها گروهی از موجودات کرمی شکل بسیار کوچک هستند. نماتدها با فرو بردن اندام سوزن مانندی به نام استایلت به داخل بافت ریشه از مواد غذایی گیاه تغذیه می کنند. علائم آلودگی درختان انار به نماتد در قسمت های هوایی به صورت زردی، کمی رشد، کاهش محصول وکمبود مواد غذایی است. ریشه های درختان آلوده کوتاه شده و به دنبال تغذیه و مواد ترشح شده توسط نماتد، روی آنها گره هایی ایجاد می شود. این نماتد درخاک های سبک و شنی فعالیت و توسعه بیشتری دارد.
بیماریهای قارچی انار
همانند دیگر گیاهان، بیماریهای قارچی در درختان انار نیز دیده می شوند و در مراحل مختلف رشدی، زیانهای اقتصادی فراوانی به درختان انار وارد می کنند.
بیماری های قارچی گزارش شده روی انار، بیشتر شامل پوسیدگی های میوه، پوسیدگی ریشه، شانکر تنه و شاخه، سرخشکیدگی، زوال، آنتراکنوز و لکه برگی هستند. تاکنون عوامل قارچی متعددی به عنوان عامل لکه ها روی برگ، میوه و گل انار گزارش شده است. در زیر به برخی از بیماریهای قارچی در انار پرداخته می شود.
بیماری پوسیدگی طوقه درخت انار
این بیماری توسط گونه های قارچ Phytophthora spp، ایجاد می شود. اولین علائم بیماری در ناحیه طوقه و ریشه درختان آلوده ظاهر می شود. این علائم در ابتدا به صورت نقاط تیره رنگ دیده می شوند و اگر سطح پوست این نواحی را کنار بزنیم بافت زیر آن تغییر رنگ داده و تیره شده است این لکه ها به تدریج توسعه یافته و تمام طوقه را فرا می گیرد. و در این حالت منجر به سبزخشک شدن درخت می شود. این قارچ سبب پوسیدگی و سیاه شدن ریشه ها نیز می شود.
همزمان با آغاز بیماری و بروز علائم در ناحیه طوقه و ریشه، علائم بیماری در قسمت هوایی نیز ظاهر می شود. علائم در ابتدا به صورت ضعف و زردی، کمی رشد، کاهش محصول دیده می شود و نهایتا به سبز خشکی کل درخت منتهی می گردد. البته این علائم درقسمت های هوایی زمانی مشاهده می شود که بیماری درحال توسعه است و باید بلافاصله برای مبارزه با بیماری اقدام نمود.
پیشگیری و مدیریت بیماری:
قارچ عامل این بیماری خاکزی بوده و می توانند برای سال ها در خاک باقی بمانند. ظهور و شدت بیماری ارتباط نزدیکی با رطوبت خاک دارد.
بیماری ترشیدگی و پوسیدگی میوه انار
بیماری پوسیدگی میوه انار، معروف به «پوسیدگی قلب» یا «قلب سیاه»، بیماری شناخته شده انار است که بر تولید در سراسر جهان تاثیر می گذارد. پوسیدگی قلب با پوسیدگی سیاه هسته میوه مشخص می شود که از ناحیه گلگاه پخش می شود، در حالی که پوست خارجی و پوست سخت تا اندازه ای ظاهر سالم خود را حفظ می کنند و هر از گاهی لکه های گرد و فرورفته ای بر روی آنان دیده می شود. قارچ های متفاوتی در دنیا و ایران به عنوان عامل بیماری ترشیدگی و پوسیدگی میوه انار معرفی شده است.
پیشگیری و مدیریت بیماری ترشیدگی و پوسیدگی میوه انار
مبارزه با ناقل بیماری در کاهش شدت آن موثر است ولی با توجه به دامنه میزبانی وسیع آفت سن و دوره طولانی فعالیت آن پایش مداوم آفت پس از تشکیل میوه تا قبل از برداشت مورد نیاز است. رعایت بهداشت باغی و جمع آوری و سوزاندن اندم های گیاهی هرس شده و دفن کردن میوه های مومیایی شده در کاهش بیماری موثر است. بهره گیری از سموم مسی به توصیه کارشناسان نیز می تواند در پیشگیری از بیماری کارآمد باشد.
بیماری اسکب انار
بیماری اسکب انار، تهدیدی برای تولید انار در استانهای گرم و مرطوب است. گسترش این بیماری به استان های اصلی تولیدکننده این محصول، می تواند برای تولیدکنندگان، خطری جدی باشد.
عامل بیماری، قارچ Elsinoe punicae است. نشانه های اصلی بیماری موارد زیر است:
- ریزش گلها
- عدم تلقیح گلها
- بدشکلی میوه ها و گلها
- ایجاد لکه ی قهوه ای تا سیاه چوب پنبه ای روی میوه های رسیده
مورد آخر سبب افت شدید بازارپسندی محصول شده و زیان بسیاری به کشاورزان رسانده و امکان صادرات میوه را از میان می برد. برپایه ارزیابی های میدانی، این بیماری در سالهای ۹۵ تا ۹۷ بیش از هفتاد درصد به باغهای انار استان گلستان و مازندران خسارت زده است.
بدشکلی، چروکیدگی، قهوه ای و سیاه شدن گلها در آغاز فصل، نشانه بارز پیدایش این بیماری است. نخستین علائم بیماری در مراحل اولیه پیدایش گلها به صورت لکه های سیاه رنگ مدور به قطر ۱ تا ۳ میلیمتر دیده می شود.
پس از باز شدن گلها، لکه ها بزرگتر شده و به صورت لکه های خاکستری تا قهوه ای تیره و کمابیش فرورفته روی اندام های گل (نهنج، کاسه گل و کاسبرگها) پدیدار می شود. لکه ها به قطر ۱ تا ۱۲ میلیمتر به صورت گرد تا نامنظم بوده و ممکن است چندین لکه به هم پیوسته و بخش بزرگی از اندام های گل، علائم نکروز نشان دهند.
نشانه بارز علائم این بیماری نسبت به بیماری های آنتراکنوز یا آلترناریا این است که لکه های ناشی از بیماری اسکب، چوب پنبه ای بوده و رگه های برجسته چوب پنبه ای روی لکه ها دیده می شود و گسترش آنان کمابیش شعاعی است.
آلودگی شدید به ریزش بخش بزرگی از گلها در مراحل اولیه تشکیل میوه ها می انجامد تا جایی که زیر درخت پر از گلهای بدشکل ریزش کرده می شود.
دستورالعمل مدیریت بیماری اسکب انار
قارچ عامل بیماری، هوازاد بوده و زمستان گذرانی آن روی اندام های آلوده و به ویژه میوه های آلوده پای درخت یا روی درخت است. شیوع بیماری وابسته به وجود عامل بیماری در محیط و همچنین آب و هوای گرم و مرطوب است. بارندگی شرایط را برای گسترش بیماری فراهم می نماید. شرایط مناسب برای آزادسازی و جوانه زنی هاگ قارچ و ایجاد بیماری در درجه حرارت ۱۳ تا ۳۰ درجه سانتیگراد رخ می دهد.
برای مهار این بیماری در باغ هایی که پیشینه آلودگی دارند، مدیریت تلفیقی باغ انار ضروری است. گفتنی است دستورالعمل پیشنهادی زیر، دیگر بیماری های انار را همچون لکه برگی های روی برگ و میوه ناشی از دیگر قارچها را نیز تا اندازه بسیاری مهار کرده یا از بروز آنان پیشگیری می نماید.
- بهداشت باغ: برای این کار لازم است گلها یا میوه های آلوده پای درخت یا روی درخت جمع آوری و نابود شوند. این کار سبب کاهش مایه تلقیح اولیه عامل بیماری می شود.
- تغذیه: انجام آزمایش خاک و برگ برای آگاهی از کمبودهای غذایی باغ بسیار ضروری است. بنابراین تقویت درخت با ریزمغذی ها یا دیگر کودهای استاندارد بر اساس نیاز کودی و زیر نظر متخصص تغذیه گیاهی، سبب افزایش مقاومت گیاه به انواع بیماری ها همچون بیماری اسکب شده و در صورت آلودگی نیز میزان خسارت کاهش می‌یابد.
بیماری پوسیدگی آرمیلاریایی ریشه انار
عامل این بیماری قارچ Armillaria mellea می‌باشدکه به آن قارچ عسلی نیز می گویند. این قارچ دارای دامنه میزبانی وسیعی بوده و در انواع درختان مثمر و غیرمثمر ایجاد خسارت می نماید. با توجه به نحوه بقاء، پراکنش و پایداری این بیماری در بافت ریشه گیاه میزبان مدیریت تلفیقی جهت مقابله با این بیماری امری ضروری است. علائم بیماری در قسمت هوایی به صورت ضعف، زردی، کمی رشد، کوچک شدن برگ ها، سرخشکیدگی و مرگ ناگهانی درخت دیده می‌شود. در قسمت طوقه و ریشه، پوست به سادگی جدا شده و در زیر آن پوشش سفید مایل به کرم رنگی مشاهده می‌شود در سطح ریشه نیز پوست به آسانی جداشده و رشته های نخ مانند قهوه ای مایل به سیاه به قطر یک تا سه میلیمتر دیده می شود در پاییز کلاهک های قارچ به رنگ قهوه ای عسلی به صورت دسته ای در پای درختان آلوده تشکیل می گردد.
آلودگی در باغات به جز درمواردی که بیماری توسط روش های زراعی مانند شخم زدن به صورت نامنظم توسعه یافته است معمولا به صورت شعاعی در اطراف درختان آلوده گسترش می یابد. قارچ بر روی اندام های آلوده درختان حتی پس از مرگ درخت، تا سال ها دوام می آورد.
پیشگیری و مدیریت پوسیدگی آرمیلاریایی ریشه انار
با توجه به اینکه قارچ عامل بیماری تا مدت ها در خاک باقی می ماند ، روشهای انتقال مختلفی دارد. دامنه میزبانی این قارچ وسیع است. هیچ قارچ کشی آن را به طور قاطع کنترل نمی کند و درداخل بافت ریشه و خاک باقی می ماند. بنابراین استفاده از روش های مختلف و بکارگیری مدیریت تلفیقی برای کنترل این بیماری امری ضروری است در این راستا اقدامات زیر توصیه می گردد.
ترکیدگی میوه انار
ترکیدگی میوه انار یک بیماری فیزیولوژیک می باشد یعنی در این امر عوامل زنده بیماری زا دخالت ندارند بلکه عوامل محیطی، تغذیه ای و مدیریتی در بروز این عارضه نقش دارند.
پیشگیری از ترکیدگی میوه انار
ازجمله مهمترین عوامل موثر بر ترکیدگی میوه انار عبارتند از:
دور آبیاری نامنظم که موجب افزایش خسارت می شود. نوع رقم که خسارت در ارقام دارای پوست کلفت بیشتر است.
تنش حرارتی و تفاوت زیاد درجه حرارت شب و روز عارضه را تشدید می کند. شوری خاک و مشکالت تغذیه ای نیز موجب تشدید عارضه می شوند.
بنابراین کاشت ارقام مناسب در هر منطقه و مدیریت صحیح آبیاری و تغذیه براساس آزمون خاک در کاهش خسارت موثر است.
پیشنهاد جنوبگان: استفاده از کود های کلسیمی بصورت آبیاری مانند (نیترات کلسیم) و محلولپاشی (میناسول کلسیم) و ترکیباتی مانند سیلیکات پتاسیم (سیلیکاسول جنوبگان) در کاهش عارضه ترکیدگی میوه انار موثر است.
تهیه کننده: مهندس محسن اسدی- فوق لیسانس حشره شناسی؛ گیاهپزشکی- ترویج فنی جنوبگان
- دستورالعمل فنی بیماری ها و ناهنجاریهای مهم انار، غلامرضا برادران، موسسه تحقیقات گیاهپزشکی، ۱۳۹۹.
- بیماری اسکب انار (تشخیص و مدیریت)، حجت الله ربانی نسب، حسین خبازجلفایی، علیرضا دلیلی و محمدعلی آقاجانی، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، ۱۴۰۰.
- Kurbetli, İ., Karaca, G., Aydoğdu, M. et al. Phytophthora Species Causing Root and Collar Rot of Pomegranate in Turkey. Eur J Plant Pathol 157, 485–496 (2020).
- Munhuweyi, Karen, et al. “Major diseases of pomegranate (Punica granatum L.), their causes and management—A review.” Scientia Horticulturae 211 (2016): 126-139.